محمد بن قولویه

وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علماء به شمار می‌رود.

نام و خاندان

نامش محمد و کنیه‌اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علماء به شمار می‌رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولویه از شاگردان و راویان خاص سعد بن عبدالله اشعری قمی ‌است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندان‌های دانش‌پرور و عالمان روزگار بودند. از آن سلاله پاک، خیرات فراوانی به جامعه تشیع رسید و شیعیان از ایشان بهره‌های فراوانی بردند.

محمد بن قولویه در طول زندگی، برای جمع‌آوری احادیث اهل بیت علیهم‌السلام و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن ائمه اطهار علیهم‌السلام، به سفرهای متعددی دست زد. در اثنای این مسافرت‌ها و هجرت‌های فی سبیل الله به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثی را از آنان استماع نمود.

اساتید

از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعری قمی ‌است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجری در خاندان بزرگ اشعری دیده به جهان گشود و از خود آثاری گران‌مایه و شاگردانی بزرگ به یادگار نهاد.

مرحوم نجاشی از وی این گونه یاد می‌کند: ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابی‌خلف اشعری قمی، رئیس طائفه اشعری و فقیه سرشناس آنان است. وی احادیث فراوانی از عامه شنیده و در پی یافتن احادیث اهل بیت، سفرهایی نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده‌اند؛ می‌توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی را نام برد.

از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر امام حسن عسکری علیه‌السلام است و علماء بزرگواری، در کتاب‌های مختلف به این مسئله اشاره نموده‌اند. سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثاری گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفی تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم:

• 1- کتاب الرحمة که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلوة، کتاب زکوة، کتاب صوم و کتاب حج)؛

• 2- کتاب الضیاء (در امامت)؛

• 3- کتاب مقالات امامیه.

سعد نزد بسیاری از علماء و محدثین نیمه دوم سده سوم هجری، زانوی ادب بر زمین زد و از محضر آنان بهره‌های زیادی برد. وی از استادان شیعه و سنی نیز اجازاتی کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان می‌توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعه بودند؛ احمد بن حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن اسحاق قمی، سهل بن یسع، عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن اسماعیل بن بزیع را نام برد.

سعد شاگردان بزرگواری چون محمد بن قولویه، علی بن بابویه قمی، محمد بن موسی بن المتوکل و... را تربیت نمود که هر کدام ستاره‌ای درخشان در آسمان تشیع گشتند. در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سال‌های 299 تا 301 هجری دانسته‌اند.

شاگردان محمد بن قولویه

شاگردان گرانمایه‌ای از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایی در رساندن احادیث ناب اهل بیت علیهم‌السلام به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند. در اینجا نگاهی کوتاه به زندگی دو تن از آنان خواهیم افکند.

1- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشی:

شیخ ابوعمرو کشی از دانشمندان نامی ‌نیمه اول سده چهارم هجری است که در شهر کش از شهرهای ماوراءالنهر، دیده به جهان گشود و بیشتر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده‌اند. ابوالعباس نجاشی دانشمند رجالی، او را مورد اعتماد دانسته و درباره‌اش می‌گوید: او مصاحب عیاشی بود و از وی استفاده‌های فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.

وی در کتاب رجال خویش، بسیاری از اساتیدش را معرفی و روایاتی را نیز از آنان بیان کرده است. افرادی مثل محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، محمد بن قولویه، جعفر بن محمد بن قولویه، عثمان بن... کشی، سعد بن صباح کشی، احمد بن قرشی و... که از بزرگان و فقهای سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، محسوب می‌شدند.

از میان شاگردان رجالی این دانشمند عالی‌قدر به معرفی دو تن از برجسته‌ترین ایشان، هارون بن موسی تلعکبری و ابواحمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی، اکتفا می‌کنیم.

2- جعفر بن محمد قولویه:

دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن قولویه است که در سال 224 هجری در شهر سرّ من رای (سامرا) به دنیا آمد و در میان اهل رجال، گوی سبقت از پدر ربوده و آوازه‌اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار ابن قولویه خوانده می‌شود؛ از مفاخر فقها محدثین پیشین ماست و استاد شیخ مفید محسوب می‌گردد. او کتاب‌های بسیاری نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود.

ابن شهر آشوب در کتاب معالم العلماء درباره‌اش نوشته: جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از کلینی و ابن عقده نقل روایت کرده و کتاب‌های مداواة الحسد لحیاة الابد، الجمعه والجماعه، الفطره، کتاب الصرف و... از اوست.

یکی از کتاب‌های معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذی قیمت کامل الزیارات است. مرحوم علامه امینی در مقدمه خود در این کتاب، در مورد ارزش و اهمیت آن نوشته: کامل الزیارات از کتاب‌های قدیمی‌ معروف است و شیخ طوسی، در کتاب تهذیب و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده‌اند. شیخ حر عاملی آن را از مصادر کتابش، وسائل الشیعه قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.

کامل الزیارات داری 108 باب است که نویسنده، باب آغازین را به ثواب زیارت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، امیرالمومنین علیه‌السلام و حسنین علیهم‌السلام اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابی است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آن چنان که تا نام کامل الزیارات آورده می‌شود؛ نام ابن قولویه در کنار آن ذکر می‌گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثی است که با اسناد معتبر، در آن گردآوری شده و به عنوان مأخذی قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است.

از استادان جعفر بن محمد می‌توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقة الاسلام کلینی، علی بن بابویه و برادرش علی بن محمد بن قولویه اشاره کرد. جعفر بن محمد با تربیت شاگردانی مثل ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان المفید، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدول که بعدها از علماء و مفاخر اسلام گردیدند؛ برگ‌هایی زرین به دیباچه زندگی خود افزود. سرانجام چراغ حیات این راوی بزرگ در سال 368 یا 369 هجری رو به خاموشی نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پای حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وی در کنار قبر شاگرد بزرگوارش شیخ مفید واقع شده است.

وفات

محمد بن قولویه پس از سال‌ها تربیت شاگردان و مسافرت در پی بدست آوردن احادیث اهل بیت سرانجام در شهر قم - آخرین شهری که پذیرای آن محدث بزرگ بود - در سال 299 یا 301 هجری دعوت حق را لبیک گفت و دوستدارانش را با غمی ‌سنگین تنها گذاشت.

هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل‌القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی مقابل مدرسه آیت الله گلپایگانی و نزدیک بقعه علی بن بابویه واقع شده و در کمال سادگی و به دور از هر گونه زرق و برقی زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است. سادگی این مکان همواره به جذابیتی آرام‌بخش انسان را به سمت خود جذب می‌کند. بر سنگ قبر نیز این جملات با خطی زیبا نوشته شده است: هو الحی الذی لایموت، قد ارتحل عن دارالغفلة والغرور الی عالم البهجة والسرور العطریف المعتمد و منبع العلم والحکم و مجمع الفضل والکرم الامام العالم والفاضل الفخام والمقتدی الانام والمرجع الخواص والعوام والراوی للاحادیث النبویه علی مبلّغها الف الف سلام و تحیه الجامع لمرتبة العلم والعمل والخادم لعلوم سیدالمرسلین شیخ محمد بن قولویه الجمال من اجله رواة اخبار ائمة الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانی به عالم جاودانی پیوست.

برخی از احادیث نقل شده توسط ابن قولویه

وفای به عهد

«جعفر بن محمد بن قولویه عن ابیه و اخیه و علی بن الحسین و محمد بن الحسن کلهم عن احمد بن ادریس عن ابی عبدالله بن موسی عن الوشاء قال: سمعت الرضا علیه‌السلام یقول: ان لکل امام عهداً فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم...؛ جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه با چند واسطه از امام رضا علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: برای هر امامی‌ در گردن دوستداران و پیروانش عهدی است که از وفای به عهد آنان زیارت قبر ائمه است».

ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام

جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام در ضمن حدیثی فرمودند: «من زار قبر الحسین علیه‌السلام عارفاً بحقه کتب الله له ثواب الف حجة مقبولة و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخّر؛ هر کس قبر حسین بن علی را در حالی که عارف به حق امام است زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار حج قبول شده را برای او قرار می‌دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد».

تولد دوباره

جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین علیه‌السلام کان کیوم ولدته امه صفرا من الذنوب؛ هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین علیه‌السلام را زیارت کند؛ مثل آن روزی است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است».

خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را با ارواح پاک دیگر علماء و بزرگان درگذشته، محشور گرداند.

پانویس

منبع

• محمدرضا حیدریان، ستارگان حرم، شماره 1.